Włocławski przemysł – przemiany własnościowe w związku z ustawą o nacjonalizacji przemysłu z 1946 roku

Archiwum Państwowe w Toruniu Oddział we Włocławku serdecznie zaprasza do obejrzenia wirtualnej galerii pt. „Włocławski przemysł – przemiany własnościowe w związku z ustawą o nacjonalizacji przemysłu z 1946 roku”. Pragniemy przedstawić Państwu dzieje największych włocławskich przedsiębiorstw powstałych w XIX i XX wieku, funkcjonujących do momentu przełomowego jakim był rok 1946, w którym dokonano ich upaństwowienia. Przejęte na własność państwa fabryki i zakłady zaczęły tworzyć nową historię w warunkach nowego ustroju państwa. Galeria prezentuje zakłady produkcyjne związane z rolniczym charakterem urodzajnych Kujaw Wschodnich, ale również fabryki powstałe w wyniku kształtowania się różnorodnej struktury branżowej przemysłu włocławskiego, na czele z „Celulozą” i „Fabryką Fajansu”, słynnych ze swych wyrobów na całą Polskę.

Po zakończeniu II wojny światowej dokonały się w Polsce znaczące zmiany ustrojowe i ekonomiczne. Poważny przewrót dotyczył stosunków własnościowych oraz gospodarki przemysłowej. Idea nacjonalizacji przemysłu została zawarta w Manifeście Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 22 lipca 1944 r. Kwestię upaństwowienia przemysłu regulowała początkowo Ustawa Krajowej Rady Narodowej z 3 stycznia 1946 r: „o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej”.

20 grudnia 1946 r. wydano Dekret: „o zmianie ustawy o przejęciu na własność Państwa odstawowych gałęzi gospodarki narodowej”. Ww. akt prawny, wraz z Dekretem z 8 marca 1946 r. (ze zmianami z 20 grudnia 1946 r.): „o majątkach opuszczonych i poniemieckich”, wymieniał przedsiębiorstwa, które państwo przejmowało na własność jako odszkodowanie za represje wojenne. Przepisy umożliwiały konfiskatę przedsiębiorstw i spółek, które należały do Niemców, były przez nich kontrolowane lub ich zarządcy zbiegli za granicę.

Na mocy prawa, Rzeczpospolita Polska „za odszkodowaniem” przejęła wszystkie przedsiębiorstwa działające w 17. gałęziach przemysłu, w tym: wydobywczego, hutniczego, rolno – spożywczego, włókienniczego i poligraficznego. Dodatkowo państwo przejąć miało zakłady przemysłowe zatrudniające ponad 50. robotników na jedną zmianę. Na zakłady produkujące wyroby niepowszechnego użytku, mało zmechanizowane, bądź o charakterze pionierskim i sezonowym ustalono wyższe limity przejęć: 100., 150., a nawet 200. osób na jedną zmianę. Nacjonalizacja nie objęła przedsiębiorstw budowlanych oraz zakładów, które w/w dekrety wyłączyły spod działania Ustawy. Wyszczególnione podmioty gospodarcze zespolono w tymczasowy Zarząd Państwowy i planowano zwrócić właścicielom.

Zmiany własnościowe oraz nacjonalizacja przemysłu zostały bardzo szybko wdrożone we Włocławku. Miasto nie ucierpiało poważnie wskutek działań wojennych, a do wybuchu II wojny światowej stanowiło w Polsce ważny ośrodek przemysłowy. Włocławskie przedsiębiorstwa, które powstały na przełomie XIX i XX wieku oraz dobrze funkcjonowały do 1939 roku, reprezentowały najważniejsze gałęzie przemysłu. Do największych zakładów przemysłowych działających we Włocławku należały: - Fabryka „Ferd. Bohm & Co. Fabryka Cykorii we Włocławku”, powstała w 1816 r. - Dom Rolniczy, Fabryka i Odlewnia Żeliwa H. Mühsam, powstała w 1883 r. - Włocławska Fabryka Lin, Drutu, Gwoździ i Siatek C. Klauke, działająca od 1895 r. - Fabryka Lakierów i Farb, Towarzystwo „Nobiles” Kochanowicz, Sachnowski & Co., powstała w 1897 r. - Fabryka Celulozy braci Cassirerów, powstała w 1899 r. - Fabryka Manometrów i Termometrów Ignacego Ciechurskiego, funkcjonująca od 1916 r. - Pierwsza Kujawska Garbarnia we Włocławku Jakuba Jabłonki, powstała w 1922 r. -Fabryki fajansu we Włocławku.

W celu usprawnienia czynności dotyczących przejmowania przedsiębiorstw powołano Wojewódzkie Komisje do Spraw Upaństwowienia Przedsiębiorstw. W/w komisje, na mocy wydawanych zarządzeń, tworzyły wykazy przedsiębiorstw podlegające przejęciu. Włocławek, należący do województwa pomorskiego, znalazł się pod dyrektywą Wojewódzkiej Komisji w Bydgoszczy. Najwięcej włocławskich firm podlegających przejęciu na własność państwa zostało ujętych w „wykazie trzecim”, stanowiącym załącznik do Zarządzenia Przewodniczącego Wojewódzkiej Komisji z 5 września 1946 r.

W celu usprawnienia czynności dotyczących przejmowania przedsiębiorstw powołano Wojewódzkie Komisje do Spraw Upaństwowienia Przedsiębiorstw. W/w komisje, na mocy wydawanych zarządzeń, tworzyły wykazy przedsiębiorstw podlegające przejęciu. Włocławek, należący do województwa pomorskiego, znalazł się pod dyrektywą Wojewódzkiej Komisji w Bydgoszczy. Najwięcej włocławskich firm podlegających przejęciu na własność państwa zostało ujętych w „wykazie trzecim”, stanowiącym załącznik do Zarządzenia Przewodniczącego Wojewódzkiej Komisji z 5 września 1946 r.

Rodzinna firma pod nazwą ”Ferd. Bohm i S-ka, Fabryka Cykorii S.A. Włocławek”, (ul. Toruńska 2), założona w 1816 roku była pierwszą w Polsce i trzecią w Europie fabryką cykorii. W 1929 roku spółka Ferdynanda Bohma wykupiła Spółkę Ziemiańską Producentów Cykorii „Gleba” we Włocławku i kontynuowała działalność pod nazwą Zjednoczone Fabryki Cykorii Ferd. Bohm et Co. i Gleba we Włocławku, Spółka Akcyjna.

Spółka między braćmi Bohmami trwała do roku 1838, do śmierci Ludwika Wilhelma Bohma. W tym samym roku spółka została rozwiązana, a ustalony kapitał fabryki cykorii na sumę 52.283 talary, 3 srebrniki i 7 fenigów został w połowie wypłacony sukcesorom zmarłego Ludwika Wilhelma Bohma. Sama fabryka natomiast została własnością Ferdynanda Bohma oraz jego żony Augustyny, z domu Mohr. W czasie swej 30 letniej-wytrwałej i systematycznej pracy Ferdynand Bohm, doprowadził swe przedsiębiorstwo do rozkwitu i umierając w roku 1846 zostawił po sobie olbrzymi majątek. Sama Fabryka w 1879 roku stała się największą fabryką cykorii w Królestwie Polskim, a wartość produkcji firmy wyniosła 165 000 rubli. Zatrudnienie w liczbie 58 robotników stanowiło 40 % wszystkich robotników pracujących w branży w Królestwie. Fabrykacja wyrobów cykoryjnych odbywała się w początkach powstania przedsiębiorstwa w wynajętych posesjach, rozrzuconych w kilku punktach Włocławka. Dla przykładu przemiału korzeni cykoryjnych dokonywano w młynie na Kapitułce, zaś fermentacja cykorii odbywała się w piwnicach pałacu biskupiego. Budynki fabryczne zostały jednakże później skoncentrowane na osadzie Manowiźnie we wsi Zazamcze, którą Ferdynand Bohm posiadał od roku 1816 jako wieczystą dzierżawę.

Na mocy nakazu carskiego z dnia 9 XI 1866 posesja powyższa przeszła na własność sukcesorów po Ferdynandzie Bohmie. Po śmieci założyciela firmy Ferdynanda Bohma, kierownictwo fabryki przeszło do rąk wdowy po nim Augustyny Bohm, która jako pełnomocnik spadkobierców sprawowała je z nadzwyczajną energią i umiejętnością przez 34 lat, aż do swej śmierci w roku 1881. Fabryka urządzona bardzo nowocześnie produkowała cykorię paloną, mieloną i parowaną oraz rozmaite surogaty kawy, kawę zbożową „Dobrzynkę” oraz olejki do ciast, proszek do pieczenia, cukier waniliowy, budynie. Zatrudniała kilkaset osób, posiadała maszyny parowe, silniki elektryczne i spalinowe oraz suszarnie cykorii w Brześciu Kujawskim, w Siemnówku i Mchówku, własną bocznicę kolejową. Fabryka zajmowała około 16 hektarów powierzchni. Przez 130 lat funkcjonowania Spółki, od jej założenia do upaństwowienia przedsiębiorstwa w 1946 roku, firma pozostawała w rękach potomków założyciela, Ferdynanda Bohma, a jej akcje nigdy nie znajdowały się na giełdzie.

Opis przedsiębiorstwa i bilans otwarcia. Fabryka Cykorii Bohm i Gleba we Włocławku. [APTOW, RUL we Włocławku, sygn.57]

Po II wojnie światowej i po upaństwowieniu Zakład wznowił działalność. Produkowano w nim kawę zbożową, zupy w proszku i odżywki dla dzieci. W 1950 roku po połączeniu z innym przedsiębiorstwem włocławskim pn. „Włocławska Fabryka Cykorii Stella Spółka Akcyjna” powołano do życia przedsiębiorstwo państwowe Kujawskie Zakłady Kawy Zbożowej i Środków Odżywczych. W 1959 zakłady przyjęły nazwę Kujawskich Zakładów Koncentratów Spożywczych i funkcjonowały do 1993 roku, w którym to zostały sprywatyzowane. Utworzono wówczas Spółkę „Delecta S.A.”.

W 1883 roku Hugo Mühsam zakupił od Ibrahima Izraela Lipmana plac przy ul. Wspólnej (obecnie ulica Kilińskiego). W kolejnym roku otworzył w tym miejscu Fabrykę Maszyn i Narzędzi Rolniczych oraz Odlewnię Żelaza. Fabryka specjalizowała się w wyrobie kosiarek, młocarek, sieczkarki kieratów. Później do oferty dołączono maszyny torfowe oraz maszyny do suszarni i fabryki cykorii. Te ostatnie były po raz pierwszy wyrabiane w Polsce. Skutkiem tego, z maszyn Mühsama korzystała większość włocławskich fabryk cykorii. Początkowo narzędzia wyrabiano ręcznie, a wentylator był poruszany za pomocą kieratu. Niedostatki produkcji rekompensowano wysoką jakością wyrabianych towarów. Rynek zbytu dla fabryki znajdował się nie tylko w Królestwie Polskim, ale też w Rosji. W 1893 roku w miejscu pierwotnych warsztatów wybudowano nowoczesne budynki fabryczne. W kompleks fabryki weszła też stolarnia i kuźnia.

Do 1914 roku Fabryka Maszyn i Narzędzi Rolniczych H. Mühsama stała się największą fabryką tej branży we Włocławku i jedną z większych w Królestwie Polskim. Miarą sukcesu Mühsama były liczne nagrody, jakie otrzymywał na Międzynarodowych Wystawach Rolniczych. Na wystawach prezentowano m.in. nową maszynę do automatycznego odważania i napełniania paczek cykorii czy cichobieżną lokomobilę parową, opracowane przez głównego konstruktora i dyrektora technicznego fabryki, Teodora Bartkowskiego. Przy fabryce działał też zakład naprawczy maszyn.. Podczas I wojny światowej niemieckie władze okupacyjne Włocławka zarekwirowały część maszyn fabryki. 28 kwietnia 1922 roku fabrykę przekształcono w spółkę akcyjną Dom Rolniczy, Fabryka Maszyn i Odlewnia Żelaza H. Mühsam SA. Hugo Mühsam pozostawał prezesem zarządu spółki do swojej śmierci. W skład spółki weszli też jego synowie Otton Gustaw i Alfred Zygmunt. 31 grudnia 1927 roku otworzono oddział spółki w Warszawie, a w kolejnym roku we Lwowie.

W czasie II wojny światowej spółkę zajęli Niemcy. W 1942 roku fabrykę sprzedano Gustavowi Odlozinskiemu. Po wojnie fabryka Mühsama została przekształcona w Fabrykę Maszyn Rolniczych we Włocławku, a później Kujawską Fabrykę Maszyn Rolniczych. W 1972 roku została przejęta przez Zrzeszenie Przemysłu Ciągnikowego Ursus. Obecnie tradycje fabryki Mühsama kontynuują Kujawskie Zakłady Mechaniczne KeZeteM Włocławek. Funkcjonują już jednak w innym, niż pierwotnie miejscu.

Opis przedsiębiorstwa. Dom Rolniczy, Fabryka i Odlewnia Żeliwa H. Mühsam.

Kujawskie Zakłady Maszyn Rolniczych URSUS. Nieruchomość należąca do Przedsiębiorstwa pn. Dom Rolniczy Fabryka Maszyn i Odlewnia Żelaza H. Mühsam Sp. A-kc. we Włocławku. [APTOW, KZMR „Ursus” we Włocławku, sygn. 42]

W 1895 r. Carl Klauke, oficer rezerwy niemieckiej armii założył Włocławską Fabrykę Wyrobów Druciarskich. Pięć lat później do spółki z ojcem dołączyli jego synowie - Alfred i Ernest. Niewielki warsztat zaczął się stopniowo rozrastać. Biura Fabryki mieściły się przy ul. Kościuszki 26. W 1919 r. fabrykę kupił Józef Grundland. Uzupełnił rozgrabione w czasie wojny urządzenia i rozszerzył asortyment. Powstały wydziały ciągarni drutów żelaznych i produkcji gwoździ. Nazwy nowy właściciel nie zmienił, lecz dodał - dawn. C. Klauke, co może świadczyć o przywiązaniu klientów do, jakbyśmy to dzisiaj nazwali, marki. Po pięciu latach fabryka została przekształcona w spółkę z kapitałem 800 tys. zł. Kupiono szwedzki piec do hartowania drutu stalowego, było to wówczas jedyne takie urządzenie w Polsce. Sprzedaż w 1920 r. sięgnęła - 31,4 ton, a piętnaście lat później - 1.172,2 ton. Zatrudnienie wzrosło do 200 pracowników.

Broszura reklamowa lin i drutów z fabryki C.Klauke.

Po kolejnej wojennej zawierusze, w 1948 r. Minister Przemysłu i Handlu znacjonalizował zakład podporządkowując go Fabryce Drutu i Wyrobów z Drutu w Bytomiu. Następnie, w latach 1950 - 1971, funkcjonował jako Pomorska Fabryka Lin, Drutu i Wyrobów z Drutu "Linodrut".

Firma Nobiles została założona w 1897 roku przez przedsiębiorców Kochanowicza i Sachnowskiego, rozpoczynających działalność w garażu przy ul. Łęgskiej pod nazwą "Towarzystwo Nobiles". Po II wojnie światowej fabryka weszła w skład Zjednoczenia Polifarbu Przedsiębiorstwa Farb i Lakierów w Gliwicach. Powojenna historia Nobilesu to w dużej mierze historia polskiej motoryzacji. Produkowano tutaj lakiery, które były wykorzystywane do pokrywania karoserii Syren i Warszaw, a także farby dla maszyn rolniczych, ciągników, wagonów, rowerów.

W roku 1899 bracia Cassirerowie kupili działkę przy ulicy Łęgskiej we Włocławku i rozpoczęli budowę fabryki. Zakłady początkowo nosiły nazwę „Fabryka Celulozy – Włocławek”. Była to pierwsza w Królestwie Polskim wytwórnia specjalizująca się w towarowej produkcji celulozy sulfitowej. Kadrę zarządzającą oraz pracowniczą stanowili Niemcy. W roku 1918 zakład przeszedł pod zarząd państwa, a dyrektorem został inż. Stanisławski. Fakt ten był jedną z przyczyn nasilenia się fali strajków. Dwa lata później fabrykę wykupił Robert Saenger. Od tego czasu rozpoczął się okres dynamicznego rozwoju „Celulozy”.

Prezes Saenger zmarł w 1929, zaś część jego akcji wykupili Steinhagenowie. Doprowadziło to do fuzji fabryk: Włocławek – Myszków – Pabianice pod nazwą: Steinhagen i Saenger Fabryki Celulozy i Papieru Spółka Akcyjna przy udziale kapitału zagranicznego w wysokości 25%. Siedziba fabryki znajdowała się w Warszawie. Dyrektorem fabryki został Steinhagen, a przedstawicielem kapitału zagranicznego Skarżyński. W 1940 roku fabryka znalazła się pod okupacją niemiecką. Prezesem został Feliks Steinhagen. Produkcja celulozy została przekształcona także w produkcję papieru, drewno składowane na placu drzewnym zostało szybko zużyte, zaś produkcja została spowolniona i kilka razy wstrzymana.

Tryptyk karykatur z Kroniki Zakładowej, przedstawiający: czerpanie papieru, ucinanie z ryzy arkuszy oraz nawijanie ryz na wałek [APTOW, Zakłady Celulozowo-Papiernicze im. J. Marchlewskiego we Włocławku, sygn. 2/583]

Ręcznie malowane i zapisane strony z Kroniki Zakładowej.[APTOW, Zakłady Celulozowo-Papiernicze im. J. Marchlewskiego we Włocławku, sygn. 2/583]

W 1915 r. Ignacy Ciechurski długoletni pracownik fabryki Neumana, która została zamknięta z powodu wojny szukając nowego źródła dochodu założył we Włocławku Fabrykę Manometrów i Termometrów. Na początku był to skromny warsztat, ale już wkrótce wysoka jakość jego wyrobów zjednała mu opinię fachowca. Liczba zamówień z różnych regionów Polski stale rosła, a asortyment fabryki został poszerzony o wakuometry, manowakuometry, termometry, pirometry szklane, rtęciowo-stalowe, grafitowe, talpotasimetry, ciągomierze i manometry. Od 1949 r. produkcja fabryki wzrosła dziesięciokrotnie,a majątek trwały powiększył się siedmiokrotnie.

Opis przedsiębiorstwa i bilans otwarcia. Fabryka Manometrów i Termometrów. [APTOW, RUL we Włocławku, sygn. 46]

Włocławska Garbarnia została założonai uruchomiona w roku 1920 przez Alberta Schneidra, Bernarda Gombińskiego, Wolfa Tajfla i Jakóba Jabłonkę pod nazwą: „Pierwsza Włocławska Garbarnia Albert Schneider i S-ka”. Wytwórczość garbarni w pierwszych latach od czasu założenia nie była wielka, dopiero po przejęciu jej na wyłączną własność Jakóba Jabłonki, produkcja zwiększyła się corocznie znajdując coraz więcej odbiorców. Odbiorcami skór wyrabianych w garbarni Jakóba Jabłonki byli nie tylko kupcy rzemieślnicy Włocławka i okolicy, ale przeważnie poważne firmy kupieckiez województw poznańskiego i pomorskiego. Dalszy rozwój garbarni zależał w wysokim stopniu od uzyskania przez firmę kapitału inwestycyjnego i obrotowego, koniecznych do dalszej rozbudowy fabryki.

Historia włocławskich zakładów fajansowych sięga drugiej połowy XIX w. W tamtym czasie Włocławek był jednym z pierwszych miast w Polsce, w których rozwinął się nowoczesny przemysł. Głównym impulsem rozwoju było położenie miasta nad Wisłą, które ułatwiało transport surowców. Produkcja ceramiki szybko stała się główną siłą gospodarczą miasta. Założone w 1873 r. zakłady fajansowe działały nieprzerwanie przez 118 lat, zmieniając nazwy i właścicieli. W latach 1873–1939 działały w mieście cztery zakłady produkujące fajans. Pierwszą była ”Włocławska Fabryka Wyrobów Fajansowych”, utworzona w 1873 r. przy ulicy Żelaznej (obecnie Kościuszki) przez Zygmunta Kuchfelda i Dawida Czamańskiego, po 1882 r. przejęta przez Józefa Teichfelda i Ludwika Asterbluma, a w 1918 r. odsprzedana Majerowi Nieszawskiemu z Włocławka z zachowaniem poprzedniej nazwy firmy: „Teichfeld i Asterblum”, do której dodano człon „Progres”. Równolegle od 1880 r. działała „Nowa Włocławska Fabryka Fajansu Engelman i Schreier,” którą w 1887 r. przejął Leopold Czamański, zmieniając jej nazwę na „Nową Włocławską Fabrykę Fajansu Leopold Czamański”, a od 1923 r. na „Leopold Czamański i S–ka”.

W 1894 r. powstała trzecia włocławska fabryka fajansu: „Keramos”.Jej założycielem był August Fibiger z Łodzi. W 1903 r. odkupili ją Salomon i Łaja Kozakowie, którzy zbankrutowali cztery lata później. Fabryka ponownie zmieniła właścicieli, by ostatecznie zakończyć działalność w 1924 r. W 1922 r. przy ulicy Staszica 2 powstał czwarty zakład – Polska Fabryka Fajansu Bracia Cohn i S –ka. W czasie drugiej wojny światowej fabryki Teichfelda i Asterbluma oraz Czamańskiego działały pod kierownictwem niemieckim jako „Industrie Werke Leslau”, a zakład Czarneckiego jako „Keramische Werke”. Produkcja w tym czasie ograniczała się do prostego fajansu sanitarnego i stołowizny dla lazaretówi stołówek wojskowych. Wykonywano jedynie skromne dekoracje roślinne techniką natrysku. W „Industrie Werke” produkowano również ceramiczne korpusy do bomb i granatów. Wyroby fajansowe sygnowano w tym czasie znakiem "Leslau".

Opis przedsiębiorstwa i bilans otwarcia. Zakłady ceramiczne Czarnecki i Spółka. S.A.[APTOW, RUL we Włocławku, sygn.52]

Po upaństwowieniu w 1945 roku firmy połączono w jedno przedsiębiorstwo pod nazwą „Zakład nr 1 Włocławskich Zakładów Ceramiki Stołowej”. Do 1955 roku, obok Fabryki Fajansu w Kole włocławski zakład działał w strukturze „Polskiego Zjednoczenia Fabryki Fajansu”. W późniejszym okresie nazwę zakładu zmieniono na „Włocławskie Zakłady Ceramiki Stołowej im. Rewolucji 1905 r.” W okresie powojennym ręcznie produkowane i malowane wyroby nazywano "Włocławkami". Szczyt mody na włocławski fajans przypadł na lata 60. i 70. XX wieku. Fajanse były malowane przez artystów, których projekty wyłaniano na drodze konkursu. W ten sposób w dorobku zakładu znalazło się wiele wyrobów autorskich.

Ceramika z lat: 1945-55, wazy projektu Jana Sowińskiego, Elżbiety Piwek-Białoborskiej i Wita Płażewskiego z lat pięćdziesiątych oraz wazy z kujawskimi kwiatami produkowane w latach 1960-1980.

W 1990 w związku z trudną sytuacją gospodarczą wstrzymano produkcję. Fabryka zakończyła działalność i została zamknięta w 1991 r. Tradycyjne wyroby fajansowe rozpoczęto ponownie wytwarzać w 2002 roku we „Włocławskiej Fabryce Fajansu”. Mimo kłopotów finansowych w roku 2020, rok później firma znalazła nowego inwestora. Obecnie miasto czynnie bierze udział w promocji „włocławków” czego przykładem jest pierwszy „Festiwal Fajansu”, który odbył się 2-3 października 2021.